دستگاه‌های پزشکی در حوزه سلامت و درمان برای تشخیص، پیشگیری و درمان بیماری‌ها و اختلالات مختلف استفاده می‌شوند. از آنجایی که دستگاه‌های پزشکی به‌طور مستقیم با بیماران در تماس هستند، ساخت و طراحی آنها برای اثربخشی و ایمنی درمان بسیار مهم است. یکی از عناصر موفقیت دستگاه‌های پزشکی، رعایت اصول طراحی ارگونومیک و قابلیت استفاده است.
مسائل مربوط به کاربران در طراحی تجهیزات پزشکی گروه مهمی از مشکلات را تشکیل می‌دهند و در طول سال‌ها توجه فزاینده‌ای را به خود جلب کرده‌اند. به همین دلیل توجه به تجربه کاربری (UX)، منطقی‌ترین طراحی تجهیزات پزشکی را فراهم می‌آورد و اثربخشی و ایمنی استفاده از دستگاه‌های پزشکی را افزایش می‌دهد. عناصر انسان محور در طراحی تجهیزات پزشکی در شکل زیر نشان داده شده است.
طراح باید درک عمیقی از کاربران مورد نظر (مانند پرستاران، پزشکان یا بیماران) و محیط استفاده (Use Environment) داشته باشد زیرا تفاوت در مهارت‌ها، تجربه، یا شرایط محیطی می‌تواند بر نحوه‌ی تعامل با رابط کاربری تأثیر بگذارد. طراحی خوب باید این تفاوت‌ها را پیش‌بینی و با آنها سازگار شود تا از بروز خطا حین استفاده جلوگیری شود.
عناصر اصلی انسان‌محور شامل کاربران، محیط و دستگاه هستند. وظیفه طراح این است که نوع کاربران، شرایطی که دستگاه در آن کار خواهد کرد و ویژگی‌های اصلی دستگاه پزشکی را به درستی تعیین کند. اگر تمامی این نکات به درستی ارزیابی شوند، دستگاه پزشکی می‌تواند توسط کاربران به عنوان یک محصول ایمن، راحت و کارآمد شناخته شود. به همین دلیل، تجربه کاربری (UX) در توسعه دستگاه‌های پزشکی بخش مهمی از طراحی است.
قابلیت استفاده و تجربه کاربری دو مفهوم مرتبط با عوامل انسانی هستند. سازمان بین‌المللی استانداردسازی (ISO) این مفاهیم را به شرح زیر تعریف می‌کند: تجربه کاربری (UX) به ادراکات و واکنش‌های یک فرد در استفاده از محصول اشاره دارد و قابلیت استفاده (Usability) ویژگی رابط کاربری است که استفاده را تسهیل می‌کند و در نتیجه اثربخشی، کارایی و رضایت کاربر را در محیط استفاده مورد نظر حاصل می‌کند[1] و اکثر پژوهشگران بر این باورند که قابلیت استفاده یکی از عناصر تجربه کاربری (UX) است. قابلیت استفاده جلوه‌ای از ارتباط بین کاربر ومحصول است که بر ایمنی در استفاده، سهولت کاربرد، قابلیت یادگیری، انعطاف‌پذیری و پایداری در عملکرد تمرکز دارد. قابلیت استفاده شامل هدفی است که باید با دستگاه به دست آید و واکنشی که محصول در کاربر ایجاد می‌کند. کاربران به محصولات به روش‌های مختلف پاسخ می‌دهند. این پاسخ‌ها به صورت غریزی، رفتاری یا بازتابی طبقه‌بندی شده‌اند. واکنش غریزی بر ویژگی‌های سطحی مبتنی است، که منجر به درک یک دستگاه به عنوان ایمن یا خطرناک می‌شود. واکنش رفتاری ناشی از انتظارات است و بر ویژگی‌های فیزیکی شیء و احساس ذهنی کنترل توسط کاربر تمرکز دارد. واکنش بازتابی از نظر فکری القا می‌شود و تحت تأثیر تجربه و فرهنگ و همچنین گروه اجتماعی فرد قرار دارد.
از آنجاییکه تجهیزات پزشکی ابزارهایی هستند که برای تشخیص یا درمان بیماران استفاده می‌شوند (توسط متخصصان یا خود بیماران)، طراحی خوب در این دستگاه‌ها در نهایت می‌تواند تفاوت بین نجات یا مرگ بیمار را ایجاد کند. قابلیت استفاده در دستگاه‌های پزشکی عامل مهمی است که بر کیفیت خدمات پزشکی، راحتی و رضایت کاربران تأثیر می‌گذارد. اگر استفاده از یک دستگاه پزشکی دشوار باشد، احتمال استفاده نادرست از دستگاه بالا می‌رود. استفاده نادرست می‌تواند منجر به خطاهای پزشکی و تشخیص و درمان نادرست شود و همچنین به بیمار آسیب برساند یا حتی منجر به مرگ او گردد. در مورد پزشکان و پرسنل پزشکی، طراحی غیرارگونومیک می‌تواند بر راحتی، کیفیت و سرعت مراقبت‌های پزشکی تأثیر بگذارد. همچنین می‌تواند باعث خستگی سریع و ابتلا به بیماری‌های شغلی در پزشکان و سایر پرسنل پزشکی شود.
به طور کلی رابط کاربری دستگاه پزشکی شامل تمام ابزارهای تعامل بین دستگاه پزشکی و کاربر (رابط‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری) است که برخی از آنها به شرح زیر است:
- لوازم جانبی
- دسته‌ها
- سیگنال‌های شنیداری، ارتعاشی، لمسی و بصری برای اطلاع‌رسانی به کاربران
- اتصالات و کابل‌ها
- دکمه‌های فشاری
- نمایشگرهای ویدئویی
- لیبل و مدارک همراه مانند دفترچه راهنما
- صفحه کلید
- ماوس و کنترل‌های لمسی
- نیروی لازم برای جابجایی دستگاه، ارتفاع سطح کار و ابعادی که نیازهای دسترسی را تحت تأثیر قرار می‌دهند.
- تشخیص صدا
- عناصری که نیاز به دستکاری دستی دارند
همانطور که در شکل زیر نشان داده شده است نحوه تعامل بین کاربر و دستگاه پزشکی به این صورت است که کاربر حین تعامل با دستگاه پزشکی، اطلاعات را دریافت می‌کند (مانند خواندن اطلاعات از نمایشگر)، با توجه به دانش خود آنها را تفسیر می‌کند و تغییر می‌دهد و در نهایت تصمیم می‌گیرد یک تصمیم را به انجام برساند (مانند فشردن یک دکمه دستگاه یا وارد کردن یک عدد). در نتیجه‌ی این تصمیم کاربر، دستگاه اطلاعات را دریافت می‌کند، بر روی آنها عملیات انجام می‌دهد و در نهایت خروجی را ایجاد می‌کند و به کاربر تحویل می‌دهد.
منابع:
1.Olga Vl. Bitkina et al., International Journal of Industrial Ergonomics, 2020
2.Trust Saidi et al., Engineering Studies, 2019
3.IEC 62366-1:2020 – Medical devices: Part 1: Application of usability engineering to medical devices
4.INSO- 12137-1: 1395 وسایل پزشکی- قسمت 1- کاربرد مهندسی قابلیت استفاده در وسایل – پزشکی
5.IEC TR 62366-2:2016 – Medical devices – Part 2: Guidance on the application of usability engineering to medical devices
